Интервью
"Тываның бедиктери" альпинистер бөлүү бедик даглар кырынга хөгжүм ойнаар төлевилелин Президент грантызынга киириштиргеш, тиилеп алган. Төлевилелдиң күүседикчилери Тыва Республиканың Чазааның үрер хөгжүм оркестри. Ооң ачызында октябрь 10-да Тываның эң бедик даа Мөңгүн-Тайга шыпшыынче үнгеш келгеннер. Ынаар олар анаа-ла үнгеш келбээн, а дагның кырынга тыва маршты ойнааннар. Мөңгүн-Тайганың шыпшыында үрер хөгжүм оркестри деп сөстер черле кымны кайгатпас боор. Ынчангаш ол дугайында үрер хөгжүм оркестрин баштап чораан ооң удуртукчузу Артур Дулуш-биле чугаалаштывыс.
– Амыр-менди, Артур Дыртык-оолович! Бедик даглар кырынга хөгжүм ойнаар дугайында бодал канчап тыптып келгенил?
– Ийи чыл бурунгаар үрер хөгжүм оркестриниң хуралынга чыл санында шөлээ үезинде коллектив-биле канчаар дыштанып болурунуң дугайында чугаалажып турдувус. Ооң сорулгазы кадыкшылды-даа, коллективте хөгжүмчүлерниң өг-бүлелериниң-даа, боттарывыстың-даа аравыста найыралды быжыктырары болган. Бо хуралдың соонда Арбатка концерт сезонунуң ажыдыышкынын кылган бис. Аңаа викторина эрттирип турувуста, “Тываның бедиктери” альпинистер бөлүүнүң даргазы Марьяна Кыргыс айтырыгларга харыылааш, бистиң тугувусту ойнадып алган. Ында оркестрниң болгаш ооң каяа четкенин шуптузун айтып демдеглеп каан. Дараазында чылын ол Эльбрустуң шыпшыынга бистиң тугувусту киискиткеш келгеш, биске байырлыг ёзуга тыпсыры-биле, Дөгээ даанче чалаан. Ынчан бир дугаар бедик даг кырынга хөгжүмнү ойнаанывыс ол. Таптыг-ла ол үеде Марьяна Кызыл-ооловна бо төлевилелди биске сүмелээн. Биске ол улуг өөрүшкү болган. “Тываның бедиктери” альпинистер клуву Президент грантызының культуржу эгелекчи саналдар фондузунче бо чайын бижээш дужааптарга, хенертен ол төлевилеливис эрте берген.
– Ооң боттандырылгазының дугайында чугаалап көрүңерем.
– Бо чылын Тываның бажы болур Мөңгүн-Тайга, чүрээ болур Хайыракан, мага-боду болур Таңды-Уула үнер 3 сорулгалыг бис. Ийи сорулганы чедип алганывыс бо. Ол дээрге Мөңгүн-Тайга болгаш Хайыракан даа. Ноябрь айның эгезинде альпинистер бөлүү-биле кады Таңды кырынче үнгеш, ойнаар ужурлуг бис. Соок дүшпээнде бо сорулганы күүседир ужурлуг бис. Чүге дээрге оон ыңай берге апаар.
– Мөңгүн-Тайгаже үнүүшкүнүңер кайы хире берге болду?
– Мөңгүн-Тайганың шыпшыынче үнери берге болур дээрзин кижи бүрүзү билир боор. Бирээде, бис альпинистер эвес бис. Ийиде, бо дагже үнерде, таваржып болур шаптараазыннарны билбезивистен, көрбээнивистен сонуургааш, чөпшээрежипкен бис. Үште, альпинистер барда, черле бүзүрелдиг деп бодалдыг турдувус. Олар бисти деткип, сорук киирип, шыдаар силер деп чалгынналдырып турган. Ынчалза-даа Мөңгүн-Тайгаже меңги кыры-биле чоруур, ында айыылдыг чарыктар бар, үнери берге даг дээрзин база билип турдувус. Сорулга салдынган болганда, черле шенээр деп түңнелге келген бис. Оркестрниң сүлдези бедик болганындан база эки чораан боор бис. Альпинист Марьяна Кыргыстың бистиң тугувусту Эльбрус даанче үндүргеш келгени база бистиң хей-аъдывысты бедидип, Мөңгүн-Тайгаже эки үнгеш келгенивиске, улуг ужур-дузалыг болган деп санаар бис.
Октябрь 10-да үнмес болзувусса, оон болдунмайн баар дээш үнгенивис ол. Амгы үеде агаар-бойдустуң кандыг болурун көрүп алыр арга бар болганда, тааржыр хүннү баш удур шилип алган бис.
– Каш кижи үнүп чордуңар?
– Шупту 13 хөгжүмчү, 6 альпинист чордувус. Хурал үезинде Мөңгүн-Тайганың шыпшыынче үнер күзелдиг кижилерни айтырарымга, аныяктар хөй кезии чөпшээрежипкен. Оларның аразында оркестр тургустунарга-ла ажылдаан-даа улус бар, сургуулдар болгаш чаа ажылдап келгеннер-даа бар. Бир талазында амырап турган мен. Чүге дээрге аныяк кижи черле күштүг, шыырак болур болгай. Бодум база шагдан тура үнүксеп турган мен.
– Мөңгүн-Тайга кыры соок болгай. Канчап ойнап турдуңар? Кандыг бергедээшкиннер турду?
– Альпинистерниң айтып, башкарып келгени кончуг дузалыг болду. Дөгере хөгжүм херекселдерин кырынга үндүре бергеш, эргизип алган бис. Эң улуг туба деп хөгжүм херекселин эргизери болдунмайн барган. Ынчалза-даа үндүргеш келгени база эки. Ооң деңзизи 7-8 кил. Тубист Алексей Мөңге бо хөгжүм херекселин бодум үндүргеш кээр мен дээш, кымга-даа бербейн, боду чааскаан чүктеп алгаш, үндүргеш, бадырып эккелген. Өскелерин элчип-селчип көдүрүп чордувус. Ындыг улуг хөгжүм херекселдерин канчап чүктеп үндүрүп эккелгенин альпинистер безин кайгап турду.
– Мөңгүн-Тайгаже үнеринге кайы хире үе негеттинди?
– Даң бажында 6 шакта үнүптүвүс. Кадыының байдалы болгаш шылай бергенинден, орук ара 3 киживис дедир баткан. Кижиниң кадыы кончуг болгай дээш, албадаваан бис. Үргүлчү бот-боттарывысты хайгааражып, байдалывысты айтыржып чораан бис. Дугуржулга ёзугаар, 3 альпинист бергедей берген эштеривисти бадырган. 10 хөгжүмчү, 3 альпинист чиик адак үнгеш, дүне 23 шакта бадып келген бис. Альпинистер боттары база бо удаада болдунмаан болза, ажырбас, хараадаан, албаданган ажыы чок дижир болду. Альпинистерниң чугаалап турары-биле шуут үндүнмейн баар, тайга чоокшулатпайн баар таварылгалар турар.
– Чүү чүве силерге эң-не берге болду?
Кол-ла чүве күш-шыдал талазы-биле белеткел деп көрдүм. Чүък эвээш болза, ажырбас деп бодаар мен. Альпинистер безин чүгүвүстүң хөйүн кайгап турду. Ында соок казыыр 20 градус. Ынчангаш 6-7 шак иштинде даглар кыры-биле кылаштап келиривиске, хөгжүм херекселдери шак доңуп калган. Үрер хөгжүм херекселиниң онзагай чүвези казыыр 50-даа градуска ойнаттына бээр. Бир эвес чылыг черге эргизип, чылыглап каан хөгжүм херексели болза, казыыр 50 градуска 5-10 минута-даа ойнап болур. Даг кырынга ажык черге шуут эки кылдыр эргизери болдунмаан. Өске хөгжүм херекселдеринге деңнээрге, үрер хөгжүм херекселдери төөгүзүнде соокта-даа, изигде-даа ойнап чораан болуп турар. Ол дээрге үрер хөгжүм херекселдериниң эки талазын көргүзүп турары ол. Бистиң херекселивис даг кырынга база ойнаптар деп чүүлдү өске хөгжүмчүлерге бадыткап көргүзүп турар бис. Ол улустуң хей-аъдын көдүрер дээш, чоргаарланып турарывыс ол.
– Мөңгүн-Тайгаже болгаш Хайыраканче үнгеш келген-дир силер. Ылгалы кандыг-дыр?
– Хайыракан даанче үнери бир аңгы болду. Мөңгүн-Тайгаже болза, дагның баарынга чедип алгаш, хүнзедир үнгеш, хүнзедир бадып кээр. Орай дүне келир. А Хайыраканче 9 шакта үнгеш, дагның бажынга 14 шак чартыкта четкен бис. Хайыракан даа кончуг кадыр, чугайдан бүткен болгаш, даш чуглуп болур. Бизеңнер кыры-биле кылаштаар. Кайы-даа талаже көөрге, тамы, кижиниң бажы дээскинип турар. Улгады берген суг улуска дыка айыылдыг. Аныяк оолдар база альпинистер болгаш чүгээр, тогбас чорду. Мен бодум бергедеп турдум. Кыдыынче ырадыр, куду көөрге суг коргунчуг. Мөңгүн-Тайгаже үнерге, хан базыышкыны боду билбес, көдүрлү бээр оозу айыылдыг. Ында чарыктар бар, ону чүгле билир улус коштунчуп алгаш, меңги кырлап эртер.
– Бо төлевилел оон ыңай уламчылаар бе?
– Бистиң коллективтиң онзагай чүвези кандыг-даа айтырыгны коллектив боду дугуржуп, сүмележип тургаш шиитпирлээр бис. Бо төлевилелдиң келир үези база боттарывыстан хамааржыр. Ооң дугайында Таңды-Уулаже үнгеш келгеш, дугуржур бис.
Чыжыргана СААЯ.